نگاهی به برخی مکان‌های خاطره‌انگیز دفاع مقدس در مشهد | یادگاران ایستادگی

بیات | شهرآرانیوز؛ ایران چندی پس‌از به‌ثمر‌نشستن انقلاب، مورد تهاجم عراق قرار می‌گیرد. مردم کشورمان برای ایستادگی در‌برابر این تجاوز از همه‌جای کشور به‌سمت جبهه می‌شتابند. آن‌ها که ماندند، وظیفه سنگین پشتیبانی را بر دوش می‌گیرند تا تهاجم عراق، نخستین جنگ و تهاجمی باشد که مرز‌های کشورمان را تغییر نمی‌دهد.

مردم مشهد و خراسان رضوی همراه با سایر هم‌وطنان خود، گروهی عازم جبهه‌های نبرد می‌شوند و گروهی پشتیبانی از رزمنده‌ها را بر عهده می‌گیرند. این‌گونه است که استان خراسان‌رضوی پس از تهران و اصفهان، رتبه سوم کشور را به لحاظ تعداد شهدا، جانبازان و آزادگان دارد. آمار‌ها می‌گویند بیش‌از ۲۵۰‌هزار نفر از خراسان رضوی درقالب نیرو‌های مختلف به جبهه اعزام شده‌اند که ۱۷‌هزار و ۲۸۳‌نفر از آن‌ها شهید شده‌اند و ۴۹‌هزار و ۶۹۹‌نفر نیز در کسوت جانباز و ۳ هزار و ۳۹۵‌نفر هم در کسوت آزاده به شهر خود بازگشته‌اند.

چهل‌و‌دومین سالگرد شروع دفاع مقدس و محوری‌بودن نقش شهر مشهد به‌عنوان یکی از کانون‌های جهاد و مقاومت در این دوران بهانه‌ای شد تا به معرفی برخی مکان‌های خاطره‌انگیز دفاع مقدس در مشهد بپردازیم. پژوهش شناسایی این مکان‌ها تحت عنوان «جغرافیای دفاع مقدس مشهد» به سفارش مدیریت اسناد و مدارک اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان خراسان رضوی و توسط محمدحسین حکیم‌نژاد صورت‌گرفته است.

مهدیه

«مجتمع مهدیه مشهد» که در خیابان امام رضا (ع)، حدفاصل میدان بیت المقدس تا چهارراه دانش، واقع شده، یکی از مکان‌هایی است که در برگزاری مراسم تشییع پیکر مطهر شهدا در دوران دفاع مقدس، نقش محوری داشته است. پیکر مطهر شهدا، عموما پس از انتقال از خطوط مقدم جبهه به معراج شهدا و وداع خانواده، به مهدیه منتقل می‌شده است، سپس مراسم تشییع، با حضور باشکوه مردم از این مکان آغاز می‌شد. شرکت کنندگان در این مراسم با عبور از خیابان امام رضا (ع) و میدان بیت المقدس، وارد حرم مطهر رضوی می‌شدند و پس از طواف، پیکر شهدا را برای خاک سپاری تا بهشت ثامن الائمه (ع)، بهشت رضا (ع)، خواجه اباصلت، خواجه ربیع بدرقه می‌کردند یا پیکر مطهر به شهرستان‌ها (زادگاه شهدا) انتقال می‌یافت. این مهدیه پس از پایان دفاع مقدس نیز همچنان میزبان شهداست و شهدای تفحص شده دفاع مقدس توسط کمیته جست وجوی مفقودین یا دیگر شهدای حوادث مختلف انقلاب، در این مکان تشییع می‌شوند.

حسینیه عابدزاده

«حسینیه عابدزاده» در مقطعی از دفاع مقدس ازسوی حاجی عابدزاده در اختیار واحد تعاون سپاه پاسداران مشهد قرار می‌گیرد. واحد تعاون در دوران دفاع مقدس، وظیفه انتقال شهدا به پشت جبهه و معراج شهدا، شناسایی و آماده سازی پیکر مطهر شهدا برای برگزاری مراسم تشییع را برعهده می‌گیرد. این گونه است که ساک و لوازم شخصی شهدای خراسانی ابتدا به حسینیه عابدزاده منتقل می‌شود تا نیرو‌های تعاون، ضمن تماس با خانواده شهدا و مطلع ساختن آنان از شهادت عزیزانشان، لوازم همراه شهدا را نیز تحویل آن‌ها بدهند. در سال‌های جنگ، خانواده رزمندگانی که چندین ماه از عزیز خود بی اطلاع بوده اند، با مراجعه به این مکان، از وضعیت رزمنده خود (مجروحیت، شهادت یا مفقودالاثر بودن) مطلع می‌شده اند. از دیگر وظایف واحد تعاون، رسیدگی به امور مجروحان سپاه و بسیج و ارائه خدمات به آن‌ها بوده است. این حسینیه در حال حاضر، در اختیار مدیریت امور طلاب و خانواده‌های حوزه علمیه مشهد قرار دارد.

ایستگاه راه آهن مشهد

باتوجه به مسافت طولانی مشهد تا شهر‌های استان خوزستان و مناطق عملیاتی و همچنین مقرون به صرفه بودن سفر با قطار، بخش عمده‌ای از رزمندگان مشهدی و خراسانی از ابتدای جنگ تحمیلی از طریق راه آهن مشهد به مناطق جنگی اعزام می‌شده اند. این ایستگاه که در شهریور ۱۳۳۴ به دست معمار ایرانی، آقای حیدر غیایی، طراحی شده و در آبان ۱۳۴۵ به بهره برداری رسیده بود، علاوه بر انتقال نیرو، در پشتیبانی از جنگ و ارسال اقلام و تجهیزات نیز نقش تعیین کننده‌ای داشت. ایستگاه و فضای بیرونی اش در روز‌های اعزام نیرو مملو از رزمندگانی بوده است که منتظر اعزام بوده اند؛ به همین علت میدان راه آهن به «میدان هجرت» تغییر نام پیدا می‌کند. در طول جنگ تحمیلی، ۸۶۰ نفر از کارکنان بسیجی راه آهن خراسان به جبهه‌های نبرد اعزام می‌شوند که از بین آن ها، تعداد ۴۶ تن جانباز، ۱۱ تن شهید و چهارتن آزاده شده اند.

آموزشگاه امام رضا (ع)

مکان فعلی آموزشگاه امام رضا (ع)، واقع در ضلع شرقی پادگان لشکر ۷۷ پیروز ثامن الائمه (ع)، پیش از پیروزی انقلاب با نام پادگان شماره ۲ سپاه دانش شناخته می‌شد، اما از سال ۱۳۵۹ به سپاه پاسداران واگذار می‌شود. این فضای جدید ابتدا «پادگان شماره ۵ سپاه» نام می‌گیرد، سپس به «پادگان آموزشی امام رضا (ع)» تغییر نام می‌دهد. اولین دوره آموزشی این پادگان، دوره سوم عمومی پاسداری است و تا پایان دفاع مقدس در مجموع ۱۴ دوره عمومی پاسداری، هفت دوره تخصصی «تخریب» و «ش. م. ر» و سه دوره «روحانیون رزمی تبلیغی» تیپ امام صادق (ع) در این مکان برگزار می‌شود. شهیدان محمود کاوه و حسن علیمردانی، از مربیان این پادگان در حوزه سلاح شناسی بوده اند. این پادگان در دهه ۷۰ به «آموزشگاه تخصصی امام رضا (ع)» و در اواخر دهه ۸۰ با تغییر مأموریت از مرکز آموزش نظامی به «مرکز تداوم آموزش عقیدتی سیاسی امام رضا (ع)» تغییر نام می‌دهد.

بیمارستان امام رضا (ع)

بیمارستان امام رضا (ع) با ۸۵۶ تخت از بیمارستان‌های بزرگ شهر مشهد و شمال شرق کشور در دهه ۶۰ هجری خورشیدی است و در طول سال‌های دفاع مقدس به یکی از پایگاه‌های اصلی بستری و مداوای مجروحان جنگی بدل می‌شود؛ مجروحانی که توسط هواپیما‌های ترابری ۱۳۰-C ارتش از خطوط مقدم جبهه به مشهد اعزام می‌شدند، پس از تخلیه در فرودگاه نظامی پایگاه ۱۴ شکاری امام رضا (ع) به بیمارستان‌های مختلف شهر از جمله بیمارستان امام رضا (ع) منتقل می‌شده اند. بیشتر این مجروحان پس از بستری و بهبود نسبی توسط بخش مددکاری بنیاد شهید مستقر در بیمارستان از نظر البسه و هزینه سفر تأمین و به شهر خود اعزام می‌شده اند. همچنین مدتی از سردخانه این بیمارستان به عنوان معراج برای نگهداری اجساد مطهر شهدا استفاده می‌شود.

پادگان بسیج

پادگان بسیج، بخشی از پایگاه چهاردهم شکاری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران است که پس از صدور فرمان تاریخی امام خمینی (ره) در سال۱۳۵۸، مبنی بر تشکیل بسیج مستضعفین از این پایگاه جدا می‌شود و به منظور آموزش اولین گروه‌های داوطلب بسیج در اختیار سپاه پاسداران قرار می‌گیرد. این پادگان بسیج همچنین در دوران دفاع مقدس در زمینه جذب، سازمان دهی و اعزام‌های گسترده و متمرکز داوطلبان مردمی به جبهه‌های نبرد، نقش مؤثری داشته است. نیرو‌های داوطلب مردمی پس از انجام مقدمات اعزام، با لباس بسیجی و به صورت پیاده، از بین جمعیت مردمی که برای بدرقه آن‌ها می‌آمده اند، می‌گذشته و با عبور از خیابان فدائیان اسلام به سمت میدان بسیج و حرم مطهر رضوی رفته، پس از طواف حرم امام رئوف، به جبهه اعزام می‌شده اند. ازاین رو این پادگان بین مردم به «پادگان بسیج» شناخته می‌شود.

صحن امام خمینی (ره)

صحن یا رواق امام خمینی (ره) که در گذشته به «صحن موزه» شناخته می‌شده، در ضلع جنوب شرقی حرم مطهر حضرت رضا (ع) واقع شده است. این صحن در مقاطع مختلف تاریخ انقلاب اسلامی شهر مشهد، شاهد حوادث و اتفاقات گوناگونی از جمله اجتماعات مردمی و رزمندگان و همچنین تشییع پیکر‌های مطهر شهدا بوده است.

در دوران دفاع مقدس، پیکر مطهر شهدا که از خطوط مقدم جبهه به مشهد منتقل می‌شده است، پس از انتقال به معراج شهدا و وداع خانواده، در تابوت‌های مزین به پرچم مقدس جمهوری اسلامی قرار می‌گرفته و با حضور پرشور مردم مشهد از محل مهدیه یا مسجد بنا‌ها تشییع می‌شده است. نمونه اش، تشییع پیکر سرداران شهید، ولی ا... چراغچی و محمود کاوه است.
پیکر شهدا اغلب با عبور از خیابان امام رضا (ع) و میدان بیت المقدس، وارد صحن امام خمینی (ره) حرم مطهر رضوی شده و پس از طواف در حریم حرم، برای خاک سپاری به بهشت رضا (ع)، خواجه اباصلت، خواجه ربیع یا شهرستان‌های زادگاه آن‌ها منتقل می‌شده است.

مزار شهیدان گمنام

سازمان بهشت رضا که از سال ۱۳۵۵ توسط شهرداری وقت مشهد مقدس آغاز به فعالیت کرده، شهدای بزرگواری در خاک خود جای داده است. وجود مرقد‌های منور بیش از ۵ هزار شهید انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و ۳۰۰ شهید گمنام دفاع مقدس، در کنار مرقد والدین شهدا، اهمیت خاصی به این مکان داده است؛ به همین دلیل همیشه و به ویژه شب‌های جمعه و مناسبت‌های خاص، ملجأ مردم مشهد است و بالغ بر ۲۰۰ هزار نفر برای زیارت به این مکان مشرف می‌شوند. ضلع شمال غربی و قطعه شهدا محل دفن شهدای گمنام دفاع مقدس است که پس از پایان جنگ توسط کمیته جست وجوی مفقودین تفحص شده اند.
پیکر شهدا اغلب با عبور از خیابان امام رضا (ع) و میدان بیت المقدس، وارد صحن امام خمینی (ره) حرم مطهر رضوی شده و پس از طواف در حریم حرم، برای خاک سپاری به بهشت رضا، خواجه اباصلت، خواجه ربیع یا شهرستان‌های زادگاه آن‌ها منتقل می‌شده است.

قرارگاه پشتیبانی نجف جهاد خراسان

جهاد سازندگی نیز با شروع جنگ تحمیلی به یاری جبهه‌های جنگ می‌شتابد و در کنار آبادانی نقاط محروم کشور، مأموریت جدید خود را در پشتیبانی از جنگ و بازسازی مناطق آزاد شده از دست دشمن آغاز می‌کند. جهاد سازندگی خراسان بزرگ در این حماسه عظیم علاوه بر خدمات جهادی در جبهه ها، در پشت جبهه نیز با ایجاد قرارگاه نجف که در مسجد امام صادق (ع) مشهد و محوطه پشت این مسجد مستقر است، خواهران داوطلب را برای پشتیبانی جنگ، جذب و سازمان دهی می‌کند. در این قرارگاه، فعالیت‌های مختلفی انجام می‌گیرد که از جمله آن می‌توان به تفکیک و بسته بندی کمک‌های مردمی به جبهه مانند البسه و مواد خوراکی، ایجاد کارگاه‌های خیاطی برای تهیه البسه رزمندگان، تولید شربت و مربا، تشکیل گروه‌های مددکاری برای سرکشی به خانواده شهدا، جانبازان و رزمندگان، سامان دهی جمعی از خواهران برای شرکت در مراسم تشییع پیکر شهدا اشاره کرد.

پادگان مزداوند

سپاه با تشکیل تیپ ویژه شهدا به فرماندهی شهید ناصر کاظمی، ضربات سنگینی بر کومله و ضدانقلاب در کردستان وارد می‌کند؛ این گونه است که آوازه نبرد‌های کوهستان تیپ ویژه شهدا همه جا می‌پیچد. محمود کاوه که خرداد ۱۳۶۲ به فرماندهی این تیپ منصوب می‌شود، باتوجه به شرایط خاص کردستان، برای آموزش خاص کوهستان و آماده سازی نیرو‌های تیپ که اغلب بچه‌های مشهد هستند، بسیار می‌کوشد. او باتوجه به موقعیت خاص جغرافیایی و قرار داشتن پادگان مزداوند (متعلق به لشکر ۷۷ پیروز ثامن الائمه (ع)) در گردنه مرزداران، نیرو‌های تیپ ویژه شهدا را برای گذراندن بخشی از آموزش‌های تخصصی خود به این پادگان می‌آورد. نیرو‌های این تیپ تا اواخر دفاع مقدس، پس از گذراندن دوره آموزش ویژه کوهستان از این پادگان راهی جبهه‌های غرب می‌شوند. پادگان مزداوند امروز با نام «پادگان سلمان فارسی» شناخته می‌شود.